قوای نفس(3)
در دو قسمت قبلی قوای نفس ،قوای طبیعی وحیوانی موردبحث قرار دادیم و درقسمت پایانی و سوم به قوای نفسانی می پردازیم .
قوای نفسانی
قوای نفسانی بدن منشأ و مبدأ و باعث ظهور و صدور حسّ و حرکت و ادراک صور و معانى است.
مبدأ و مصدر ظهور و صدور افعال آن، دماغ است که از اعضاء مرکبّه است. و آلت و خادم آن، اعصاب‌اند که از اعضاء مفرده‌اند .
قوای نفسانی به دو قوّت تقسیم می شود: قوای محرّکه(حرکت) و قوای مدرکه(حس) .
قوای محرکه شامل قوای باعثه( شوقیه) و قوای فاعله ست .
قوای مدرکه نیز دو گونه است:
یکى نیروهاى مدرکه ظاهرى که حواس پنجگانه‌اند و عبارتند از : نیروى بینائى، شنوائى، بویائى، چشائى و بساوائى(لامسه) .
و دوم نیروهاى مدرکه باطنی که شامل حسّ مشترک، قوّه خیال ، قوّه متصرفه (متخیّله و مفکّره) ، قوّه وهم، و قوّه یادداشت (حافظه و ذاکره) می شود .
(همگی ما با نیروهاى مدرکه ظاهرى آشنایی داریم ،بنابراین در مورد آنها توضیحی داده نمی شود)
نیروهاى مدرکۀ باطنى
نیروهاى مدرکۀ باطنی دربرگیرنده پنج نیرو است که در زیر آنها را معرفی می کنیم:
1- حس مشترک : که صور حاصل از حواس ظاهری در آن جمع و به وسیله آن ادراک می‌شوند .
2- قوه خیال (مصوره) : کار این قوه آن است که محسوسات را بعد از ورود به حس مشترک حفظ می کند و در واقع خزانه و آلت حفظ صور مدرِکۀ حس مشترک است.
3- قوه وهم : قوّه‌اى است که صورتهایی را که در خیال هستند را به صورت جزئی درک می کند قوه وهم به جز از محسوسات متابعت نمی کند و دائم با عقل در معقولات در حال نزاع می باشد .
4- قوه متصرفه : کار این قوه ، تصرف در صور جزئیه موجود در خزانه خیال و حافظه و جدا نمودن حق از باطل است .
و آن را مفکره و متخیله نیز می نامند هرگاه نیروى وهمى حیوانى در این قوه تصرف کند و این نیروى حسى خودبخود کنشى از خود نشان داد آن را نیروى تخیل مى‌نامند. اما اگر نفس ناطقه انسانی بر آن تصرف کند آن را نیروى تفکر مى‌نامند .
5- قوه حافظه : یادداشت و ذاکره نیز نامیده می شود این قوه در واقع یک خزانه است و نه مدرکه . و معانى را که وهم ادراک نموده را حفظ مى‌نماید ؛ تا از خاطر نرود و هر وقت که بخواهد بدان رجوع نماید و به همین جهت است که به آن ذاکره (یادآور) نیز می گویند.
قوای محرکه
قوای محرکه قوایی هستند که باعث حرکت به سوی هدف موردنظر می شوند .
این قوای محرکه در بدن به دو گونه تقسیم می شود : قوای باعثه (شوقیه) و قوای فاعله .
قوای باعثه (شوقیه)
قوای باعثه قوایی هستند که باعث انجام کاری می شود که نفع فرد در آن است ویا مانع از انجام کاری می شود که برای شخص مضر است.
این قوا هنگامی که امری مطلوب یا نامطلوب در خیال صورت می بندد بدن را برای انجام آن تحریک می کند به عبارت دیگر این قوا باعث ایجاد انگیزه برای حرکت می شوند وعلاوه بر آن،علت غایی حرکت نیز محسوب می‌شوند. این قوا با قوه متخیله همکاری نزدیکی دارد و هر گاه صورت شیء مطلوب یا منفور در قوه خیالی نقش بندد، این صورت خیالی موجب میشود که قوه محرک به کار افتد و بدن را برای انجام فعل تحریک کند . قوای باعثه به قوه شهوانیه و غضبیه تقسیم میشود.
الف- قوه شهوانیه :
قوه‌ای که پس از تخیل اموری که برای بدن ضروری و مفید است، منشا تحریک برای نزدیک شدن به آنها میشود.
ب- قوه غضبیه :
قوه‌ای که پس از تخیل اموری که برای بدن مضر است یا موجب فساد آن میشود، فعال شده و منشا ایجاد حرکت برای دفع آن امور میشود.
"خوف و غم و حزن از عوارض قوه غضبیه هستند."
قوای فاعله
قوای فاعله وظیفه حرکت دادن به عضلات را برای اجرای اهداف قوای باعثه به عهده دارند. این قوا در تمام اعضا و عضلات بدن پراکنده اند.
حرکات قوای فاعلی دارای سه حالت می باشد
الف- جذب
عضلات و رباط‌هایی که آنها را به استخوان‌ها متصل می‌کنند و تارهای عصبی موجود در عضو منقبض می‌شوند و به سوی محلی که نیروی محرک از آنجا وارد میشود، جمع می‌شوند و به عبارت دیگر، حالت جذب پیدا می‌کنند.
ب- رخوت
گاهی نیز حالت رخوت و سستی در عضلات ایجاد میشود، به گونه‌ای که کاملا رها می‌شوند. در این صورت، مقاومت در مقابل عوامل خارجی تقلیل می‌یابد.
ج-کشیدگی
عضلات به همراه رباط‌ها و تارهای عصبی دچار نوعی انبساط می‌گردند، به گونه‌ای که از مبدا نیرو دور شده، حالت کشیدگی و امتداد پیدا می‌کند.
منابع:
قانون
دروس معرفت نفس
مفرح القلوب
کشف المراد شرح فارسی تجرید الاعتقاد
لغتنامه دهخدا
ذخیره خوارزمشاهی
پرتونامه
قانونچه
