سماق(1)

مقدمه

سماق یکی از معدود داروهای با طبع سرد می باشد که امروزه به راحتی در دسترس همگان قرار دارد. مطالب گفته شده در زیر ترجمه واره ای از مبحث سماق کتاب «الشامل» ابن نفیس می باشد .

علت انتخاب این کتاب این است که ابن نفیس در کتاب کاملا مستدل عمل می کند و برای تمام خواص و افعال و ویژگی های ادویه دلیل و برهان می آورد به عنوان مثال وقتی می گوید سماق سرد است بلافاصله دلایل سردی آن را می گوید و اگر سماق گرم نیست دلایل آن را نیز می گوید و یا اگر برای سماق خواص درمانی قائل می شود علت و برهان آن را ذکر می کند که به چه علت می تواند این خاصیت را داشته باشد.

هدف آخر و اصلی این مطلب آشنایی با چگونگی برخورد با گیاهان دارویی در زمانه ای می باشد که هر کدام از ما با اطلاعات زیادی در حوزه گیاهان دارویی و طب سنتی و مطالب مرتبط در تماس هستیم.

فصل اول
در ماهیت سماق

این دارو میوه درختی است که بیشتر در صخره ها و کوهها می روید، طول آن زیاد رشد نمیکند و  به رنگ سرخ تیره می باشد و رنگ ساقه آن مایل به تیرگی هست میوه آن شبیه عدس و کل آن به شکل گردنبندهای جمع شده می باشد و تعداد میوه های آن به اندازه میوه های شاهدانه است. در طب بیشتر از میوه آن استفاده می شود واز برگ آن به صورت پخته یا عصاره حاصل از فشرده شدن آن استفاده می شود.

طعم میوه آن ترکیبی است بین ترشی و قبض¹ . ومقدار این طعمها قابل ملاحظه می باشد بنابراین طبیعت این میوه ترکیبی است از ارضی(خاکی) و سردی و از لحاظ غلیظ بودن معتدل می باشد که به دلیل قبض آن است و دارای رطوبت غالب لطیفی است که به خاطر آن دارای طعم ترش شده است پس این میوه در غلظت معتدل است و غذائیت آن زیاد نیست بنابراین جزء دسته دوای غذایی محسوب می شود.

فصل دوم
در طبیعت و فعل سماق

چون سماق ترش و قابض است و در آن هیچگونه تندی و تلخی و شیرینی نیست پس طبیعت آن در ظاهر سردوخشک است. که اصول و علتها را در مورد هرکدام از طعمهای ترش و قبض بیان کرده ایم.

 گفته ایم که ادویه در مواردی که به شدت سرد هستند تلخ نیز هستند مانند افیون و کافور و غیره. همچنین مجاز اند که واجد طعمهای ترش یا قبض ویا هردو باشند.
 طعومی که از گرمی تبعیت می کند شامل «تلخی و شیرینی و تندی» می باشد و هنگامی که این طعمها وجود نداشته باشند نمی توان بر وجود حرارت و گرمی در آنها دلالت کنیم. و اگر چیزی دارای این طعمها بود گرمی در آن غالب است و موجب ظاهر شدن آثار آن می شود. زیرا گرمی از قوی ترین افعال می باشد و اگر سماق گرم می بود باید دارای یکی از این طعمها که دلیل بر گرمی است ، می بود. در صورتی که چنین نیست.
پس هنگامی که فاعلی که قوی تر است (گرمی) وجود نداشته باشد، آثار فاعلی که ضعیفتر است (سردی) ظاهر می شود.

عکس آن نیز می تواند اتفاق بیافتد به گونه ای که محال نیست چیزی که نوعاً قویتر است برچیزی که بالذات و شخصاً قوی هست غالب شود و اگر چیزی نوعاً ضعیف باشد خصوصیات ذاتی و شخصی قوی غالب می شود.

بنابراین ممکن است چیزی تلخ یا شیرین باشد و طبع آن سرد باشد اما ممکن نیست که چیزی ترش و قابض باشد اما گرمی و حرارت داشته باشد.پس هنگامی که چیزی گرم باشد باید طعم آن «تند،تلخ یا شیرین» باشد.

پس بنابراین بدون شک طبع سماق سرد و خشک می باشد. اما کدامیک از این دو (سردی یا خشکی) قوی تر است؟ در ظاهر خشکی آن شدیدتر است که باعث طعم قبض آن می شود. اگر رطوبت به آن اضافه می شد حرارت پنهان ماده باعث میل ماده از عفوصت به سمت قابضیت می شود و حرارتی که باعث این تمایل وسیلان شده است بیشتر باعث کم شدن سردی می شود تا خشکی ای که باعث بوجود آمدن طعم عفص شده است و حرارت و گرمی فعلی هست که برروی تمام اجزا اثر می گذارد نه یک جزء خاص.
ودلیل رطوبتی که درسماق وجود دارد سیلان و اثر گرمی بر آن است که باعث بوجود آمدن طعم قبض می شود و در بعضی از اجزاء آن وجود دارد.

پس اثر حرارت و گرمی بیشتر باعث کم شدن سردی می شود تا خشکی بنابراین یبوست سماق از سردی آن بیشتر و قوی تر است و به همین خاطر اکثر درختان سماق در صخره ها رشد می کنند و این به خاطر خشک بودن صخره ها می باشد.

از آن جا که سماق قابض است پس بدون شک : مقوی اعضا و استوار کننده جسم می باشد و برای ریزش فضولات مفید و یا قطع کننده سیلان و روان شدن مواد باشد پس سماق نزف الدم(خونریزی) را حبس و شکم را نگه میدارد و معده و روده ها را دباغی می کند و همچنین باعث انقباض و جمع شدن اعضا می شود به واسطه خاصیت یبوست خود باعث خشک شدن فضولات وقطع روان شدن مواد به سوی اعضا می شود.

و از آنجا که ترش است پس به ناچار: مقطع و ملطف و نافذ می باشد.
وچون سرد است پس به ناچار: رادع(سد کردن)  و قامع(سرکوب کردن)  و مکثف(غلیظ کننده) و جمع کننده اعضا می باشد.

سماق در غلظت معتدل است. همانطوریکه طعم ترش نیاز به لطافت دارد طعم قبض نیاز به اعتدال در قوام و غلظت دارد پس بنابراین سماق نزدیک به اعتدال در لطافت و غلظت است.

 

فصل سوم
افعال سماق در اعضای سر

طبیعت ارضی و خاکی در گیاه سماق زیاد می باشد و این خاصیت گیاه را به سوی افزایش غلظت می برد بنابراین احتمال صعود آن به سمت بالا به واسطه حرارت کم می شود با این حال اگر سماق در معده گرم شود احتمال آنکه به سمت سر و مغز بالا رود وجود دارد. پس فعالیت آن در اعضاء سر به شدت کم است و خوردن سماق کار خاصی در اعضاء سر انجام نمی دهد.

استعمال خارجی آن مانند ضماد برگهای پخته شده آن ، مو را سیاه می کند و چکاندن آب آن به صورت نیمه گرم و ولرم در گوش برای چرک و زخم آن بسیار مفید است(به علت خاصیت خشک کنندگی وقبض آن). اگر برگ خشک شده آن در آب پخته شود تا به قوام عسل برسد بر روی اعضاء سر اثر می کند و آثار میوه آن در سر نیز مانند برگ آن است. اگر سماق یا پخته آن یا برگ پخته شده آن بر سر ضماد شود از ورم کردن سر زمانی که به آن ضربه می خورد جلوگیری می کند.
و مخلوط پخته سماق و برگ آن با عسل ، زبری زبان را از بین می برد و صاف می کند واین به خاطر ویژگی تقطیع و قطع کننده بودن آن است که در خاصیت ترشی آن وجود دارد بنابراین بلغم بسته شده بر روی زبان را که باعث زبری شده است را از بین می برد.

خیساندن سماق در گلاب و چکاندن آن در چشم باعث تقویت آن می شود و مانع از رسیدن فضولات به خصوص صفرا به آن می شود بنابراین در ابتدای ابتلا به رمد(دردچشم) و یا ترس از ابتلای به آن بسیار مفید است و تقویت کننده بینایی به واسطه تقویت تمام کاسه چشم و تعدیل مزاج آن می باشد و برای خارش چشم و بیرون زدگی پلک چشم وبیماری سلاق در پلکها(سخت شدن پلکها که باعث ریزش مژه ها وایجاد زخم می شود) و سرخی چشمها و بیماری جرب(خارش چشم) بسیار مفید می باشد و تمام اینها به خاطر تقویت چشم و تعدیل مزاج آن می باشد.
پختن یک اوقیه سماق در نصف رطل آب به طوریکه نصف آن باقی بماند ، و یک پارچه پنبه ای را در آن فرو برند وروی چشم گذارند، برای بیماری جرب و سلاق و حکه (خارش) چشم بسیار مفید است.

خیسانده سماق هنگامی که در چشم یک فرد آبله رو چکانده شود حتی در زمانی که قرمز شده باشد، باعث تقویت آن و مانع از رسیدن مواد به آن می شود و از بروز و ظهور بیماری آبله در چشم جلوگیری می کند و بهتر است که در گلاب خیسانده شود و اگر گلابی که در آن سماق خیسانده شده یا در تماس بوده را در دهان مضمضه کنند، برای قلاع یا زخمهای دهانی بسیار مفید است.

فصل چهارم
افعال سماق در سینه و گوارش

به دلیل ارضی و خاکی بودن سماق بیشتر آنها غلیظ هستند و به همین خاطر باعث قبض زیاد و جمع کننده و انقباض در اجزای اعضاء می شوند و منافذ را تنگ می کند پس بدون شک نمی تواند از منافذ بین مری وریه عبور و به داخل سینه نفوذ کند و اگر نفوذ کند مقدار آن بسیار کم است بنابراین تاثیر آن بر اعضاء سینه ضعیف است مگر اینکه خداوند فعل و خاصیتی در سماق برای اعضاء سینه قرار داده باشد و آن این است که اگر به این اعضاء برسد به خاطر غلیظ و سنگین بودن و خاصیت جمع کنندگی آن باعث انقباض و زبری و فشردگی می شود بنابراین برای سرفه مضر است و باعث خشونت صدا می شود.

از آنجا که آنچه از سماق متصاعد شود و به داخل سینه نفوذ  کند اندک است لاجرم مقدار اجزائی که از سماق در دستگاه گوارش باقی می ماند بسیار زیاد می باشد بنابراین افعالی را که روی دستگاه گوارش انجام می دهدبسیار قوی است پس معده را دباغی و پاکسازی می کند بخصوص دهانه و فم معده.دلیل آنکه معده را دباغی می کند این است که اولاًغذائیت آن کم است.
پاکسازی فم معده در آن بیشتر است زیرا طبیعت آن شبیه به پوست است و همانند پوست بیشتر جرم آنرا اعصاب تشکیل می دهد در حالیکه بیشتر جرم پایین معده را گوشت و ماهیچه تشکیل می دهد .

سماق فم معده را تقویت واستحکام بخشیده و باعث نیک بزرگ شدن آن می شود و از ریختن فضولات و مواد به فم معده جلوگیری می کند بنابراین آرام کننده و برطرف کننده استفراق و قی (مخصوصاً قی صفراوی) و عطش را قطع و حالت تهوع را کاهش می دهد و مانع از رسیدن فضولات و مواد از کبد به معده و روده ها می شود و ضماد کردن آن روی معده و کبد و روده ها آنها را تقویت می کند و استحکام می بخشد.

در صورتی که آب یا عصاره سماق نوشیده شود یا حقنه شود برای زخمها و خراشهای روده ها بسیار مفید است و اشتهای به غذا را افزایش می دهد به دلیل آنکه عمل بر روی فم معده کار سوداست و سودا در آن قسمت وجود دارد(و سماق سرد وخشک است).

سماق مقوی کبدهای گرم و باعث بند آمدن و انقباض شکم می شود.

به علت قوت قبض آن، مصرف زیاد سماق باعث ایجاد سدد در مجاری کبد می شود و از آن خلط سرد قابض تولید می شود وباعث تباه شدن خون و صفرا می شود و مضر افراد بلغمی (به علت ترشی آن) و افراد دارای سوداوی سوخته است که این اخلاط را در آنها تقویت و زیاد می کند و گرمی آنها را کم می کند.

فصل پنجم
افعال سماق در اعضاء تناسلی و دفعی

از آنجا که سماق شدیدالقبض همراه با خشکی می باشد پس به ناچار نگهدارنده و حبس کننده شکم و همچنین جلوگیری کننده خونریزی های بدن می باشد به علت خاصیت قبض آن به همراه سردی و خشکی که درسماق وجود دارد.
 واز جمله این خونریزی ها خون حیض می باشد بنابراین حبس کننده خون حیض می باشد همچنین حابس بول و ادرار در کسانی که دچار بی اختیاری ادرار هستند و همچنین به خطر قابض بودن و قوی بودن خاصیت بازکنندگی آن، برای کسانی که نیازمند ادرار کردن می باشند نیز مفید است.(خاصیت دوگانه)

زمانی که معده و روده ها دچار امتلا (به واسطه وجود رطوبت) شده باشد می تواند شکم را روان کند که سماق آن رطوبت را به واسطه خاصیت تقطیع و لطیف کنندگی خود که به خاطر وجود ترشی می باشد ، روان می کند. و چون قابض و مقوی و مجفف (خشک کننده) می باشد به شدت برای زخمهای روده ها مفید است چه نوشیده شود یا خورده شود و یا حقنه شود. در صورتی که حقنه شود برای اسهال خونی و کبد نیز مفید است. واین به خاطر مقوی کبد بودن و خاصیت جمع کنندگی آن است.

سماق به خاطر حبس کردن رطوبات و خشک کردن آنها برای بیماریهایی که باعث جاری شدن مایعات از از زهدان ها و رحم می شود، مفید است.
 وهمچنین به خاطر جلوگیری از ریختن فضولات به سوی روده ها و آنچه به آنها متصل می باشد ، برای بواسیر هم مفید است و اگر آب برگ پخته آن حقنه شود برای زخمهای روده مفید است و حقنه کردن آب میوه پخته شده آن نیز همین اثر را دارد واین به خاطر مجفف² قوی و قابض قوی و مقوی بودن آن است .

اضافه کردن سماق به غذا برای کسانی که دچار اسهال مزمن یا زخم روده هستند مفید است ، که این به خاطر ترش بودن آن نیست چون ترشی باعث ایجاد زخم و خراش در روده ها می شود.
اگر سماق به همراه چربی و روغن زیاد و گوشت پخته شود چه بسا باعث اسهال می شود و این به خاطر جمع شدن اخلاط نرم به واسطه وجود چربی زیاد و فشرده شدن آن به واسطه قابض بودن سماق است که به ایجاد اسهال کمک می کند.

اگر مخلوط سماق و بلوط نرم شده را روی بواسیر قرار داده شود بسیار مفید است. این دو ترکیب رطوبات بواسیر را از بین می برد.
در صورتی که سماق با شراب قابض نوشیده شود اسهال را بند آورده و خونریزی از رحم را قطع کرده و بول را نیز بند می آورد و از زیاد شدن آن جلوگیری می کند.

گویند که اگر پشم را با سماق بپزند تا به رنگ قرمز درآید وشخص آنرا از خود آویزان کند خونریزی را بند می آورد و اگر با گوشت دراج و مانند آن(در یبوست) پخته شود بند آوردن شکم را شدت می بخشد و اگر با پاچه های گوسفند پخته شود برای بند آوردن اسهال و زخمهای روده بسیار مفید است.

سویق سماق واقعاً برای بند آورد شکم بسیار مفید است و اگر بر شکم کودکان ضماد شود شکم آنها را بند می آورد و اگر بر روی عانه و بیضه و آلتهای تناسلی ضماد شود واقعاً برای بی اختیاری ادرار مفید است.

فصل ششم
بقیه احکام سماق

برگ سماق قابض می باشد ودر این خاصیت شبیه به اقاقیا می باشد و اگر همراه با سرکه و عسل روی انگشت ضماد شود ریش و زخم بین ناخن و پوست را از بین می برد و مانع از ایجاد ورم خفیف (که به آن قانقاریا گفته می شود) و انتشار آن به سایر اعضا می شود و این به خاطر خاصیت مقوی و مجفف بودن آن است .

اگر آبی را که در آن سماق  یا برگ آن پخته اند را بر روی اعضایی که مواد یا اخلا ط زیادی به سوی آن حرکت کرده اند – مانند زمان ضربه ، صدمه یا خراش و غیره – ریخته شود ، مانع از ایجاد ورم در آن اعضا می شود و برای این منظور باید این عمل تکرار شود و اگر این آب با عسل مخلوط شود خروج مایع سفیدی که از رحم خارج می شود را قطع می کند.

صمغ سماق را زمانی که روی دندان قرار دهند، درد آنرا ساکت می کند که به خاطر خاصیت مجفف و مقوی بودن آن است صمغ سماق میزان گرمی اعضایی را که دچار گرمی شده اند را کاهش می دهد و اگر سماق را بپزند و آب آنرا روی موضعی که سرخ یا دچار خراش وغیره شده بریزند ، باعث عدم خونرسانی و خونریزی موضع می شود.

اگر سماق و زیره و برگ آنرا نرم بکوبند و با آب سرد بنوشند قی را قطع می کند و سویق سماق به شدت بندآورنده شکم است و سوخته آن بند آوردن شکم را شدیدتر می کند و اگر برگ سماق را بیفشرند و آب آنرا بپزند تا غلیظ شود ، این عصاره غلیظ مقوی اعضا و مانع از ریختن فضولات و مواد به سوی آن می شود.

 

---

1- طعم قبض: طعم قبض از نوع عفوصت (گسی) است لکن ضعیفتر از آن است. عفص در ظاهر و باطن احداث خشونت می کند و قابض فقط در ظاهر.

2- مجفف : خشک کننده

زمان برداشت محصول اواخر تابستان و اوایل پاییز می باشد. برای اطمینان بیشتر بهتر است میوه سالم آن را خریداری و خود آن را آسیاب کنید .

در زیر لینک دانلود متن عربی اصلی قرار داده می شود تا در صورت نیاز بتوانید به راحتی به آن رجوع کنید.
http://bayanbox.ir/info/3948457435303889327/somaq-shamel

ویرایش این ترجمه واره توسط خانم فاطمه زارعی انجام شده است که از ایشان کمال تشکر را دارم.