در تعریف خلط گفته اند که : خلط جسم رطب و سیال بالفعلی است که غذا نخست به صورت آن در می‌آید .
برای درک بهتر از مفهوم خلط بهتر است کلمه‌هاى موجود در تعریف را تبیین کنیم:
قول رطب برای احتراز از خلط نامیدن عظم و لحم و غضروف و امثال آن می باشد .
همچنین قول سیّال برای احتراز از خلط نامیدن شحم و مانند آن است .
قید رطب بالفعل جهت آن گفته شده است تا اعتراض نشود که صفرا و سودا را که یابس هستند خلط نتوان گفت زیرا که «مراد ازیبوست صفرا وسودا یبوست بالقوه است» و «مراد از رطوبت خلط رطوبت بالفعل است».
در کتب تشریح، اعضاى انسان به رئیسه و غیر رئیسه تقسیم شده است. اعضاى رئیسه منشأ قوا و نیروهاى نخستین بدن اند که در بقاى شخص یا در بقاى نوع (نسل) به آن اعضا نیازمندند.
در بقاى شخص، سه عضو در بدن موجود می باشد :
1- قلب که مبدأ قوۀ حیوانى است
2- دماغ که مبدأ قوۀ حس و حرکت است
3-کبد که مبدأ قوه تغذیه(نیروى غذا رسان بدن) است
مزاج در لغت به معنی آمیختن است و در اصطلاح حکما عبارتست از حالتى از مرکبات میان گرمى آتش و سردى آب و ترى هوا و خشکى زمین که به حس می توان یافت.
از آنجا که نیروهاى نخستین درون ارکان، چهار چیز است، گرمى، سردى، ترى، و خشکى، روشن است که همه مزاج‌هاى اجسام در عالم فقط از این چهار نیرو (کیفیت) ناشى مى‌گردند.
مزاج بعد از آمیختن عناصر به یکدیگر و شکسته شدن احوال ایشان به سبب ضدیت صورت‌هاى آنها با یکدیگر حاصل می شود برای مثال آب و آتش بوسیله کیفیتهای سردی و گرمی بر هم اثر می کنند وخاک و هوا با خشکی و تری بر روی یکدیگر اثر می گذارند.
طبق این تعریف به جز عناصر اربعه واجسام بسیط هر آنچه را که می بینیم و حس می کنیم دارای مزاج است.
در این مبحث مشابه با پست قبلی به
دو عنصر بسیط سرد می پردازیم .
آب
آب ، جسمى است عنصرى، بسیط، سیال، ثقیلِ بالإضافة، و سرد وتر ومکان آن زیر کره هوا می باشد
فایده آن در مرکّبات، تخمیر، ترکیب و امتزاج و سهولت قبول اشکال و ترک آنها و رفع یبس و
کسر سورتِ عنصرِ حارِّ یابس است.
ابتدا تعریف و سپس افعال آنها وهمچنین دلایل گرمی ، خشکی و تری عناصر مورد نظر را مورد توجه قرار می دهیم .
آتش
تعریف «آتش» این باشد که جسمى است عنصرى، بسیط، لطیف، خفیف مطلق، گرم و خشک و مکان آن زیر فلک قمر می باشد .
فایده آن در مرکّبات، إنضاج و تلطیف و خفّت(سبکی) و تفریقِ مختلفات، و جمع متماثلات و کسرِ سورتِ برودتِ عنصرِ بارد است.
همانطور که می دانید عناصر اربعه (آتش،هوا،آب،خاک) اجسام بسیط غیر قابل تجزیه ای هستند که به ترتیب گرم وخشک،گرم وتر،سردوتر و سردوخشک می باشند بنا براین قبل ازاینکه به خصوصیات ارکان یا عناصر اربعه بپردازیم باید بدانیم که گرمی وسردی وتری و خشکی چیستند و چه ویژگی هایی دارند.
طبری در کتاب مینوی خرد می گوید که : طبایع مفرد که بسیط هم نامیده میشود بر چهار گونه اند که دو گونه آن طبایع اثرگذارند و گرمایش وسرمایش نام دارند و دو گونه دیگر اثرپذیرند که رطوبت و یبوست خوانده می شوند.
ارکان ، اجسامى یکسان هستند که اجزاى نخستینِ بدن انسان و دیگر موجودات را تشکیل مى‌دهند، و به اجسام با صورت‌هاى نوعیّه گوناگون تجزیه نمى‌گردند و اجسام مرکب، پس از تجزیه به این ارکان منقسم مى‌گردند .
در اثر امتزاج این عناصر با یکدیگر، انواع از موجودات با صورت‌هاى نوعى مختلف به وجود مى‌آیند، طبیب باید از جانب دانشمند طبیعى بپذیرد که عناصر فقط چهار چیز است: دو عنصر سبک، آتش و هوا و دو عنصر سنگین، آب و زمین.
مبحث ارکان از مباحث طبیعیات قدیم مى‌باشد که وارد مباحث طبى شده است و به تعبیر ابن سینا از موضوعات علم طب محسوب نمى‌شود، بلکه از اصول پیش فرضى است که باید طبیب آن را بپذیرد.آنچه بدیهى به نظر مى‌رسد این است که قدما در طرح نظریه عناصر چهارگانه از روش‌هاى تجربى، چون تجزیه مواد بهره نبرده‌اند، لذا عناصر قدما به تأویلى فلسفى مى‌باشد، و آنچه بیشتر در نظر آنان اهمیت داشته، اثبات چهار کیفیتِ گرمى، سردى، خشکى و ترى بوده است.
