علتهای چهارگانه

در علوم حقیقى بیان شده که شناخت هر چیز مشروط به معرفت ما بر منشأ و علل آن است، به شرطى که منشأ و علل به طور آشکار خودنمایى کنند وگرنه باید آن را از طریق رویدادها و ویژگیهاى ذاتى آن کشف کرد.

حکما براى هر یک از اجزاى اثرپذیر این جهان شرایط  و استعدادهایى را لازم مى‏دانند که هر استعداد در شکل مخصوص پدیده تحقّق می یابد ، و هر صورت قبلى ، نوعى استعداد براى رسیدن به صورت بعدى پدیده خواهد بود، همچنین بروز هر استعدادى ، زمان معیّن ، حرکت مشخّص ، و پیوستگى خاصّى را می طلبد ، که درک بشرى از تشخیص همه آنها عاجز است .

در اصول عقلى حکما ثابت شده است ، که هر چه در این جهان فسادپذیر باشد ، ناگزیر داراى چهار علت و سبب است .

 علل اربعه یا علت‌های چهارگانه، به چهار علتی گفته می‌شود که به‌اعتقاد ارسطو علل اصلی در طبیعت است. این چهار علت عبارتند از: علت مادی، علت صوری، علت فاعلی و علت غایی .
در واقع می توان گفت که علل چهارگانه ارسطو همان علت تامه است که اگر موجود باشد شیء نیز ضرورتاً وجود پیدا می کند.

ارسطو در کتاب «طبیعیات» درباره علل اینگونه می گوید :

1- علت در معنای نخست ، آن عاملی است که با عمل خود، چیزی را به وجود می آورد . مانندهر سازنده ای که محصولی را تولید می کند (علت فاعلی)

2- علت در معنای دوم، جنس هر موجودی را تشکیل می دهد. مانند برنز برای مجسمه (علت مادی)

3- علت در معنای سوم شکل و صورتی است که از ماهیت و نوع یک پدیده حکایت
می کند(علت صوری)

4- علت در معنای چهارم، آن چیزی است که کار برای آن انجام می شود مثل تندرستی که علت پیاده روی است. (علت غایی)

 بر طبق این توضیحات تندرستى و بیمارى نیز از این قاعده بیرون نیست و براى آن اسباب چهارگانه متصور مى‌باشد و ابن سینا در ابتدای کتاب قانون آنها را توضیح میدهد :

1. سبب مادى

اسباب مادى براى تندرستى و بیمارى، به چیزهایى اطلاق مى‌شود که تندرستى و بیمارى در بستر آنها عینیت مى‌یابد و نزدیک‌ترین سبب مادى آن، عضو و روح است

(که بدون هیچ واسطه، موضوع تحقق تندرستى و بیمارى مى‌باشد) و دورترین سبب‌هاى مادى، اخلاط و از آن دورتر عناصر مى‌باشند.

 ٢ . سبب فاعلى

اسباب فاعلى براى تندرستى و بیمارى، تمامى عوامل تأثیر گذار بر بدن انسان، شامل تغییردهنده حالات بدن، یا نگهدارنده آن مى‌باشد، این اسباب عبارتند از:

هوا و متعلقات آن ، غذاها و آب‌ها و نوشیدنى‌ها و متعلقات آن ، استفراغ و احتباس ، سرزمین‌ها و اماکن مسکونى و متعلقات آن، حرکت‌هاى بدنى و نفسانى، سکون و آرامش بدنى و نفسانى از اسباب فاعلى، خواب و بیدارى، انتقالات سنى و تفاوت در سن، و تفاوت در جنسیت، شغل و حرفه و عادت‌ها و هر آنچه با بدن انسان تماس پیدا مى‌کند که شامل عوامل سازگار با طبیعت بدن و عوامل ناسازگار با آن است .

 ٣ . سبب صورى

اسباب صورى تندرستى و بیمارى، عبارتند از مزاج‌ها و قوایى که پس از مزاج به وجود مى‌آیند، و آمیزه‏ها  (ترکیب‌های اعضاى بدن) .

 ۴ . سبب غایى

اسباب غایى تندرستى و بیمارى، افعال   مى‌باشند و در شناخت افعال، شناخت قوا و همچنین شناخت ارواحِ   حمل کننده قوا، لازم است .

ابن سینا همچنین در مبحث اخلاط نیز به نقش علتهای چهارگانه در بوجود آمدن آنها اشاره می کند .

دانستن علتهای چهارگانه برای هر پدیده ای سبب می شود که تسلط بیشتری بر امور مربوط به آن داشته باشیم ، به عنوان مثال در مبحث اخلاط که ابن سینا علتهای چهارگانه را در مورد آنها ذکر می کند می توانیم  با پیدا کردن علتی که ایجاد مشکل کرده است درجهت رفع آن اقدام کنیم .

---

منابع:قانون