علم منطق

این مطالب را عینا از جلد سوم کتاب معرفت نفس اثر علامه آیت الله حسن حسن زاده آملی آورده ام امید دارم که مفید و مورد استفاده دوستان قرار گیرد.

این علم شریف  میزان تمیز میان طیب  و خبیث  مطلق افکار و آراء و احکام و افعال و اقوال است  , و از این رو آن را میزان نامیده اند و هیچ علمى بى نیاز از آن نیست  . شیخ در اول دانشنامه گوید : علم منطق علم ترازوست  . حق و میزان در عدد یکسان اند : هرچه را میزان امضاء کرده است  حق است و هرچه را حق تصدیق نموده است  میزان است و هر دو از یک  مصدر که عدل است  مشتق اند . راقم در نظام حق دار وجود و لزوم انسان کامل ابیاتى دارد که این چند بیت  از آن جمله است  :

حق و میزان در عدد یکسان بود              آرى آنچه حق بود میزان بود    
هرچه میزانست آن عین حقست           هر دو از یک اصل مصدرمشتقست 
مصدرى کو صرف  عدلست  و وسط         نى بود تفریط در وى نى شطط  
در قبال حق ضلال و باطلست                 کان زهوق و بى اساس و زایلست

منطق مجموعه قواعدى است  که به مراعات  آن  ذهن از خطاى در فکر حفظ مى شود مانند علم نحو  یعنى دستور زبان هر قوم  که به مراعات  تکلم لسان و قلم در لفظ و عبارت از خطا حفظ مى شوند .

ساوى در آغاز تبصره گوید :
     منطق آن علم است  که در او راه اندوختن نا دانسته به دانسته ، دانسته شود پس منطق ناگزیر آمد بر جوینده رستگارى .

شیخ را در آغاز شناختن قیاس دانشنامه سخنى خیلى کوتاه و بسیار بلند است  که گوید: ( به هر نادانسته اى راهى است  که به وى دانسته شود).
بدان که علم منطق  چون میزان سنجش فکر صحیح از سقیم و معیار شناخت  دیگر علوم است  آن را آلى تعبیر کرده اند ، ولى چون علم است  و از قبیل ابزار و آلات  جزئى صنعتگران و پیشه وران مانند تبر و تیشه و سند ( میل جراحى که به عربى مسبار گویند ) و قلم نیست  ، کلمه قانون را بر آن اضافه کردند و آن را قانون آلى یا آلة قانونیة معرفى نموده اند .

در تعریف  مذکور غرض علم منطق نیز آورده شد یعنى غرض و غایت آن وقایه(حفظ) فکر از وقوع در خطاست  و به عبارت  دیگر فرق میان حق و باطل است مطلقا چه در آراء و چه در افعال و چه در اقوال . و چون صحیح این است که اول شىء معرفى شود و پس از آن غایتش بیان شود  گوییم علم منطق صناعتى است  که راه اندوختن نادانسته به دانسته دانسته شود و غایتش وقایه فکر از وقوع در خطاست  .

در آغاز کتب  منطقى , در وجه حاجت به منطق بدین نحو پیش آمدند که علم یا تصور است  یا تصدیق ، تصور ادراک  ساده است  و تصدیق حکم به نفى و اثبات و همه تصورات  و تصدیقات  بدیهى نیستند و گرنه احتیاج به تحصیل نداشتیم و همه هم نظرى نیستند و گرنه قادر بر تحصیل نبودیم بلکه برخى از آنها بدیهى و برخى دیگر نظرى است  . و نظر  که همان فکر است  ، ترتیب  دادن امور حاصله یعنى بدیهیات  است  به طرق معینه و شرائط مخصوصه که مؤدى به تحصیل امر غیر حاصل  که همان مجهول نظرى است  ، گردد .
و چه بسیار که در فکر غلط راه مى یابد  پس احتیاج به قانونى است  که طرق و شرائط انتقال از معلومات  به مجهولات  را افاده کند تا غلط به فکر عارض نشود  و آن قانون منطق است  .

این روش پسندیده در بیان وجه احتیاج به منطق در جمیع رشته هاى علوم نظرى جارى است  و اختصاص به یک رشته خاص ندارد . علم و عمل دو بال انسان براى عروج و صعود به مقامات  شامخ یعنى براى رسیدنش به کمال انسانى او هستند  بلکه علم و عمل انسان سازاند و بشر براى به دست آوردن گوهر گرانبهاى دانش و در راه اعتدال و استوارى تکامل که از آن تعبیر به صراط مستقیم مى شود چاره اى جز داشتن میزان حق ندارد .

علم شریف  منطق محک  و معیار صدقى است  که با مراعات  قواعد آن تمیز میان حق و باطل در بسیارى از امور داده مى شود . و مع ذلک  انسان را چاره اى جز التجاى به وحى نیست  زیرا به همان روش که در بیان وجه احتیاج به منطق گفته ایم انسان آگاه و از خواب  غفلت  به در آمده در یک  یک  آراء و افعال و اقوالش از خود مى پرسد که آیا در آن به میزان حق و اعتدال  که صراط تکامل انسانى است مى باشد یا نه ، و میزانى در این حد جز منطق وحى ندارد .

 علم منطق بر دو قسم است  : مادى و صورى ، بر حسب  آنکه بحث  کند از صورت  افکار یا مواد آن . مواد اجزاى قول شارح و مقدمات  حجت  است  که صورت  قول شارح و حجت  از آنها تحقق مى یابد . منطق مادى بحث  مى کند از اینکه مواد استدلال و مبادى علوم را باید از کجا و به چه طریق به دست آورد  
و منطق صورى بحث  مى کند که مواد تحصیل شده را باید به چه طریق صورت  بندى نمود . مثلا طبیب  محتاج است  که اولا مرض را تشخیص دهد که تب ازحصبه است  یا مالاریا , و بعد از آنکه معین کرد مالاریاست علاج آن به گنه گنه است . بدین طریق مواد استدلال را به دست  آورده آنگاه صورت بندى مى کند که[ ( این مریض مبتلاى به مالاریاست  , و هر مبتلا به مالاریا به گنه گنه معالجه مى شود , پس این مریض به گنه گنه معالجه مى شود]) .
و از این مثال معلوم شد که تحصیل مواد مهمتر از تألیف  و ترکیب  آنهاست و خطاى در آن بیشتر اتفاق مى افتد .

همه مردم نسبت  به شغل و حرفه خویش مکلف اند وظائف  اختصاصى خود را به کمال دقت  آموخته باشند . انسان همینطور که موظف  است  که دیگران را محترم شمرده حقوق آنان را محفوظ دارد خود او هم مانند دیگران است  و باید حق خویشتن را نیز محفوظ دارد خودکشى مانند کشتن دیگرى است  . اساس تکالیف  انسان نسبت  به خود معتقد بودن اوست  به شرافت  خویش . پس کسانى که درباره حقوق خویش بیمبالاتى و مسامحه مى کنند به عذر اینکه ما ضرر به خویشتن مى زنیم نه به دیگران البته عذر آنان پذیرفته نیست  . انسان که وظیفه دارد نسبت  به بدن خود حفظ الصحه آن را مراعات  کند نسبت  به روح و قواى آن  بخصوص قوه مدرکه وظایفى دارد . نسبت  به قوه مدرکه باید حق آن را ادا کند و هرچه مى آموزد صحیح بیاموزد و خویشتن را فریب  ندهد هرچه را نمى داند به دانستن آن معتقد نباشد و ادراک خویش را از اوهام و خرافات  پر نکند .
کثرت  معلومات  فضیلت  است  و لیکن صحت  آنها و دقت  در آنها افضل است  . این علم منطق است  که متکفل دلیل و برهان و معیار و میزان است  و انسان را به جایى مى رساند که شعار نحن ابناء الدلیل را منطق و فریضه نصب العین  خود قرار مى دهد .

---

منطق دانان؛ منطق را این گونه تعریف می کنند: منطق عبارت است از مجموعه قوانینی که رعایت آنها ذهن شخص را از خطای در فکر حفظ می کند. به عبارت دیگر منطق روش درست فکر کردن را به ما یاد می دهد.

 گفتنی است که: 

1. منطق اصل تفکر را به آدمی نمی‌آموزد، بلکه روش درست آن را بیان می‌کند؛ چه این‌که توانایی تفکّر و اندیشه از همان آغاز خلقت حکیمانه‌ی انسان موجود بوده است.
2. علم منطق؛ یک علم آلی و ابزاری است، لذا باید از مباحث غیر ضروری در این علم خودداری شود.

منبع: معرفت نفس جلد ۳